Co rośnie na warpiach

Co rośnie na warpiach

Historia górnictwa odkrywkowego rud srebra, ołowiu i żelaza w regionie tarnogórskim sięga wczesnego średniowiecza. Nie dziwi więc, że charakterystycznym elementem krajobrazu ziemi tarnogórskiej są pierścieniowate lub owalne w kształcie hałdy średnicy do pięciu metrów i głębokości do trzech metrów, otoczone wałem z nadkładu zwane warpiami (spotykana jest też nazwa piny – stąd potoczne określenie jednego z tarnogórskich obszarów zielonych tuż za Osadą Jana). Określenie „warpia” wywodzi się od niemieckiego czasownika „werfen”, który między innymi odpowiada polskiemu czasownikowi „odrzucać”.



W pierwotnym znaczeniu określenie to oznaczało materiał odrzucany w procesie wydobycia i wzbogacania kopalin. Z czasem zakres znaczeniowy rozszerzono na miejsca składowania tych materiałów. Ponieważ warpie zajmowały tereny nawet o powierzchni kilkudziesięciu hektarów używano tego terminu w liczbie mnogiej. Większość tarnogórskich warpi powstała w wieku XVI i XVII kiedy to na masową skalę wydobywano kruszec metodą szybową (wcześniej prowadzono eksploatację przypowierzchniowej części złóż, do poziomu wód gruntowych). W XVIII wiele warpi zostało zniwelowanych. Z czasem ich miejsca zajęły pola uprawne, pastwiska i łąki. W 1784 roku rozpoczęła wydobycie Kopalnia Srebra i Ołowiu „Fryderyk” (Friedrichs Grube). Wraz z początkiem eksploatacji powoli zmieniał się tarnogórski krajobraz: drążono wiele nowych szybów wiertniczych, budowano drogi, kanały odwadniające, regulowano naturalne koryta rzeczne, na polach ponownie pojawiły się hałdy. Hałdy usypywane były ze skały płonnej pochodzącej z drążonych szybów na planie koła lub owalu. Oprócz małych hałd powstawały także większe – największa na terenie powiatu hałda usytuowana przy płuczce kopalni „Fryderyk” istnieje do dziś (teren Segietu). Popłuczkowa hałda powstała z okruchów dolomitu kruszconośnego towarzyszącego rudom metali. Ponieważ proces wypłukiwania galeny powtarzano wielokrotnie na hałdę wywożony był dolomit rozdrobniony i pozbawiony galeny.



Na wielobszarowych zwałowiskach odpadów pogórniczych pozostających przez dziesięciolecia bez rekultywacji i zagospodarowania z czasem pojawiła się pokrywa roślinna wkraczając na te siedliska spontanicznie. Spontaniczna sukcesja roślinności ma bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się trwałej pokrywy roślinnej zwałowisk poprzemysłowych już od czasów wczesnych etapów górnictwa na ziemi tarnogórskiej. Sukcesję roślinności na nowych otwartych siedliskach, związanych z działalnością człowieka, gdzie nie występowała on wcześniej określa się jako sukcesję pierwotną: naturalny rozwój roślinności obserwuje się już po roku od ukończenia usypywania zwałowisk.

Na hałdy początkowo wkraczają pojedyncze gatunki pionierskie (gatunki, które jako pierwsze zasiedlają jałowy ekosystem; ich obumarłe szczątki użyźniając glebę umożliwiają wejście kolejnym bardziej wymagającym roślinom) – zazwyczaj są to światłolubne, wiatrosiewne oraz wiatropylne rośliny jednoroczne, chociaż pojawiają się także rośliny wieloletnie, których przybywa z każdym rokiem. Do roślin pionierskich porastających warpie należą między innymi: trawy rozłogowe, mchy, dziewięćsił pospolity, rośliny motylkowe wiążące azot i potrafiące pozyskiwać inne substancje odżywcze z powietrza. Wraz z upływem czasu spada liczba gatunków krótkotrwałych na rzecz zwiększenia udziału w siedliskach roślin gatunków wieloletnich. W efekcie zwałowiska poprzemysłowe stają się trwałymi enklawami zieleni. W stadium przejściowym sukcesji odnotowuje się duży udział w szacie roślinnej roślin łąkowych. W późnych stadiach sukcesji pojawiają się krzewy i gatunki drzewiaste. Na zaawansowanym etapie kształtowania się spontanicznej pokrywy roślinnej pojawiają się rośliny o pośrednich preferencjach dostępności do światła oraz rośliny cieniolubne. Ponieważ rozwój wielu gatunków roślin jest całkowicie zależny od obecności określonego gatunku grzyba mikroryzowego we wszystkich etapach kształtowania się spontanicznej pokrywy roślinnej obecny jest wysoki udział roślin mikroryzowych.



Tempo spontanicznej sukcesji na nierekultywowanych zwałowiskach pogórniczych uzależnione jest przede wszystkim od czynników siedliskowych a zwłaszcza od właściwości gleby. Ze względu na duży skład dolomitu (CaMg[CO3]2 – węglan wapnia i magnezu) w zwałowiskach tarnogórskich warpie upodobały sobie rośliny wapieniolubne takie jak: aster gawędka, blekot pospolity, chaber driakiewnik, gorczyca polna, goździk wczesny (goździk postrzępiony), jaskier polny, lucerna nerkowata, marchew zwyczajna, nostrzyk biały, nostrzyk żółty, tymotka Boehmera, świerzbnica polna rzeżusznik (gęsiówka) Hallera, zanokcica murowa Oprócz roślin wapieniolubnych na warpiach można spotkać także takie rośliny jak np.: babka lancetowata, babka zwyczajna, bniec biały, bylica pospolita, brodawnik jesienny, brodawnik zwyczajny, brzoza brodawkowata, centuria zwyczajna, chaber łąkowy, cykoria podróżnik, czeremcha zwyczajna, dąb czerwony, dąb szypułkowy, dziewanna drobnokwiatowa, dziewanna kutnerowata, dziewanna pospolita, dziewięćsił bezłodygowy, dzika róża, dziurawiec zwyczajny, glistnik jaskółcze ziele, goryczel jastrzębcowaty, gwiazdnica pospolita, jastrun (złocień) właściwy, jarząb pospolity (jarzębina), jaskier ostry, jaskier rozłogowy, komonica zwyczajna, kłosówka wełnista, komosa (lebioda) biała, koniczyna biała, koniczyna łąkowa, koniczyna polna, konyza (przymiotno) kanadyjska, kostrzewa czerwona, kostrzewa łąkowa, kostrzewa owcza, krwawnik pospolity, kupkówka (rżniączka) pospolita, lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, lnica pospolita, łubin trwały, mlecz zwyczajny (mlecz warzywny), mniszek pospolity, mietlica pospolita, mietlica rozłogowa, nawłoć kanadyjska, nawłoć późna, oset nastroszony, ostrzeń polny, pasternak zwyczajny, perz właściwy, piaskowiec macierzankowy, pięciornik gęsi, podbiał pospolity, pokrzywa zwyczajna, pieprzyca gruzowa, przetacznik ożankowy, przytulia pospolita, podagrycznik pospolity, poziomka pospolita, rdest ptasi, rdest plamisty, rdest ostrokończysty, rezeda żółta, rogownica pospolita, rumienek pospolity, rumianek bezpromieniowy, rzeżusznik (gęsiówka) piaskowa, sadziec konopiasty, skrzyp polny, sosna, starzec lepki, starzec zwyczajny, szczaw zwyczajny, szczaw polny, śmiałek darniowy, świerk pospolity, świetlik łąkowy, tasznik pospolity, tojeść pospolita, topola osika, trzcinnik piaskowy, tymotka łąkowa (brzanka pastewna), wiąz górski, wiesiołek dwuletni, wiechlina łąkowa, wiechlina spłaszczona, wiesiołek dziwny, wiesiołek śląski, wrotycz pospolity, wyka ptasia, żmijowiec zwyczajny, życica trwała.

Wielość gatunkowa roślin porastających tarnogórskie warpie sprawia, że wzbogacają one regionalną różnorodność biologiczną; bezcenna jest ich wartość krajobrazowa, edukacyjna i rekreacyjna. Obszary te mają również wartość kulturową ponieważ wraz z systemem zachowanych sztolni i korytarzy dawnych kopalń tworzą unikatowy w swoim rodzaju obiekt historyczno – przemysłowo – przyrodniczy, będący swoistym dziedzictwem przemysłowej tradycji regionu oraz ewenementem na skalę europejską.